Blog Amma Asante: een eerlijke, begripvolle, simpele overheid

Deze week werd met de kinderopvangtoeslagen-affaire pijnlijk duidelijk hoe een wantrouwende overheid, in dit geval de Belastingdienst, over de schreef kan gaan en burgers veel ellende bezorgt. 

De Belastingdienst zette van ruim 300 ouders in 2014 onterecht de toeslagen stop. Deze ouders maakten allemaal gebruik van hetzelfde gastouderbureau. De Belastingdienst heeft hen jarenlang kapot geprocedeerd. Zij raakten hun baan kwijt, relaties gingen stuk, echtscheidingen volgden, mensen kwamen op zwarte lijsten terecht en konden daardoor niet in aanmerking komen voor betalingsregelingen. Een slachtoffer pleegde zelfmoord. Nu blijkt dat deze ellende niet alleen deze 300 gezinnen is aangedaan maar misschien wel tienduizenden andere mensen. Nog erger: het gaat om ouderparen waarvan één of beide ouders een andere of tweede nationaliteit hebben. Een overheid die misschien ook discrimineert? Hoe zijn we zo ver gekomen? En natuurlijk kan solidariteit niet zonder handhaving, maar we moeten ons nu ernstig achter de oren krabben of dit de gewenste uitkomst is.

Handhaving en het voorkomen van misbruik van sociale voorzieningen is doorgeslagen. Wat mij betreft ligt de verantwoordelijkheid hiervoor niet alleen bij de uitvoerende diensten maar ook bij de politiek. Politici drijven, door hun reacties en optreden bij misbruikgevallen, uitvoerende diensten tot het uiterste. Met alle gevolgen van dien. Burgers de vernieling in laten draaien: dat kan toch nooit de bedoeling zijn geweest? 

Solidariteit, zorgen voor elkaar, een degelijk sociaal vangnet, herverdeling van kennis, macht en geld: dit zijn allemaal begrippen waar je tegenwoordig voorzichtig mee moet zijn. Eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid is het mooiste wat er tegenwoordig is. Dit is helaas niet voor iedereen weggelegd. Sommige mensen zijn afhankelijk van sociale voorzieningen. De een tijdelijk en de ander levenslang door bijvoorbeeld (aangeboren) beperkingen die het niet mogelijk maken om te werken. Het is om die reden dat ik het tijdperk waarin we nu leven, waarin politici uitkeringsgerechtigden uitmaken voor profiteurs en zakkenvullers, bedreigend en gevaarlijk vindt voor de meest kwetsbaren onder ons. Er moet, vind ik, altijd een vangnet zijn én een humane en betrouwbare overheid. Niet een overheid die burgers wantrouwt, valselijk beschuldigt en een onterechte heksenjacht tegen hen start.

Hoewel politici nu moord en brand schreeuwen om deze affaire, hebben ook zij boter op het hoofd. Zeg maar gerust: een boterberg. Het zijn immers politici die roepen om harder straffen en strikter handhaven telkens als er een misbruikaffaire speelt. Hiermee pleit ik de Belastingdienst niet vrij, want de mensen die er werken kunnen ook zelf nadenken en medemenselijkheid tonen. Ook bij burgers die wel eens (onbedoeld) de fout in gaan.

De wijze waarop de overheid haar taken uitvoert, heeft in sommige gevallen ook effect op de wijze waarop burgers gebruik maken van sociale voorzieningen als toeslagen en uitkeringen. Er zijn namelijk burgers die recht hebben op sociale voorzieningen, maar hier geen gebruik van maken uit angst voor terugvorderingen en financiële malaise achteraf. Maar ook uit angst voor de bejegening. Zij zeggen: alles beter dan uitgemaakt worden voor fraudeur of nietsnut. Of in de schulden te worden gejaagd door navorderingen. Vorige week sprak ik met een vrijwilliger die migrantenvrouwen naar werk begeleidt. Zij ondersteunt vrouwen die niet aan het werk komen. Dat kan zijn vanwege de taal, het ontbreken van werkervaring in Nederland, hun gezondheid of jonge kinderen. Hoewel deze vrouwen recht hebben op hulp en ondersteuning durven zij, uit angst hun uitkering te verliezen, hun problemen niet aan te kaarten bij diezelfde overheid. Zij doen zich in gesprekken met hun klantmanagers beter voor, schetsen hun situatie rooskleuriger dan deze is, terwijl ze keihard ondersteuning nodig hebben.

Een ander voorbeeld van wat de bejegening van uitvoerende overheidsdiensten kan doen met mensen bewijst het verhaal van de 46-jarige Henk*: 'Mensen realiseren zich niet dat je een deel van je vrijheid én privacy kwijt bent als je voor een uitkering of toeslagen afhankelijk bent van de overheid. Ik moet heel vaak ’ter controle’ informatie opsturen. Ik kan je zeggen dat ik daar nerveus van word. Niet een beetje, maar heel erg. Het punt is namelijk dat ik niets fout doe, maar ik krijg het gevoel dat ik dat wél doe. Ik vergelijk het wel eens met aangehouden worden bij een politiecontrole: je weet dat je niet te veel hebt gedronken, je weet dat je je gordel vast hebt en dat je niet op je telefoon zat, maar toch… Ergens denk je dat je vast iets over het hoofd hebt gezien. Vooral als mensen je streng aankijken. Ik begrijp mensen die dingen gaan bekennen die ze niet hebben gedaan als ze uren worden verhoord. Zo voel ik me namelijk ook vaak. Ik zou niets liever willen dan van niets of niemand afhankelijk zijn, want deze stress gun ik niemand.'

Het is misschien niet geheel toevallig dat ook deze week de Nationale Ombudsman met een rapport kwam waarin hij onderzocht hoe de Nederlander denkt over de overheid en wat wij van die overheid verwachten. Ingewikkeld is het niet. We willen een overheid die eerlijk, begripvol en simpel is. Ik herhaal: eerlijk, begripvol en simpel. De Belastingdienst heeft ons met de kinderopvangtoeslagen-affaire laten zien dat zij hiervan ver is afgedwaald.
Het is tijd voor herstel.

Amma Asante

LCR-voorzitter